تازه‌‌‌ترین گزارش واحد اطلاعات اکونومیست از «شاخص زیست‌پذیری شهرهای جهان» گویای آن است که شرایط زندگی در شهرهای سراسر جهان از وخامت ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ به طور کامل بهبود یافته است. این گزارش شرایط زندگی را در ۱۷۳ شهر منتخب جهان بر اساس ۵ معیار رتبه‌بندی می‌کند؛ که شامل ثبات، مراقبت‌‌‌های بهداشتی، فرهنگ و محیط‌زیست، آموزش و زیرساخت شهری هستند. وین پایتخت اتریش در این گزارش به عنوان زیست پذیرترین شهر جهان معرفی شده است.

این گزارش، نسخه ۲۰۲۳ فهرست سالانه از بدترین و بهترین شهرهای جهان برای سکونت به لحاظ شاخص کیفیت زندگی یا همان شاخص شهر زیست‌‌‌پذیر است که حاوی دست‌‌‌کم سه پیام است.

پیام اول که به اوضاع شهری در ایران مربوط می‌شود، مربوط به وضعیت تهران است. تهران در نسخه ۲۰۲۲ این گزارش، جزو بدترین شهرهای جهان برای زندگی شناخته شد به‌طوری که در بین ۱۷۲ شهر منتخب در نسخه پارسال، رتبه تهران، ۱۶۳ شد؛ یعنی شهر دهم در لیست بدترین‌‌‌ها. تهران امسال از لیست بدترین‌‌‌ها خارج شده اما همچنان در رنکینگ شهرهای زیست‌‌‌پذیر، جزو شهرهایی قرار دارد که کیفیت زندگی در آنجا پایین است. پیام دوم این گزارش، رابطه معکوس بین توسعه فیزیکی شهر و کیفیت زندگی است به‌طوری که، ‌‌‌عمده شهرهای دارای بهترین وضعیت برای زندگی، جزو شهرهای کوچک و متوسط قرار دارند. پیام سوم نیز اثر تورم عمومی بالا بر افت کیفیت زندگی است.

بر اساس این گزارش شهرهای منطقه آسیا-اقیانوسیه بیشترین بهبود را داشته‌‌‌اند. این شاخص همچنین گویای آن است که زندگی در شهرها اندکی بهتر از هر زمان دیگری در طول ۱۵ سال گذشته بوده است. بررسی زیست‌پذیری شهرها در واقع برای کمک به شرکت‌ها طراحی شده است تا بتوانند هزینه‌‌‌های سختی را برای کارکنانی که به شهری جدید و احتمالا کمتر قابل تحول نقل مکان می‌کنند محاسبه کنند. این شاخص همچنین تصویری از شهرها با بیشترین و کمترین مطلوبیت برای زندگی را ارائه می‌دهد. وین با ترکیبی عالی از ثبات، فرهنگ و سرگرمی و زیرساخت‌‌‌های قابل اعتماد، برای چهارمین بار در پنج سال گذشته در صدر این رتبه‌بندی قرار گرفته است. کپنهاگ، که به لحاظ اندازه و ویژگی‌‌‌ها مشابه وین است، نیز در رتبه دوم قرار دارد. ملبورن که در گذشته در صدر جدول قرار داشت، در رتبه سوم زیست پذیرترین شهرها قرار گرفته است. در مجموع، ۹ شهر در میان ۱۰ شهر برتر این رتبه‌بندی شهرهای کوچک تا متوسط هستند. از سوی دیگر، هر ۱۰ شهر اول رتبه‌بندی و در واقع اغلب ۵۰ شهر برتر، کشورهای ثروتمند هستند.  شهرهای بزرگ با سطح بالای جرم و جنایت، ازدحام و تراکم، در رتبه‌‌‌های پایین‌تری قرار دارند. لندن، با ۱۲ پله افت نسبت به سال گذشته، در رتبه ۴۶ قرار دارد و نیویورک با ۱۰ پله نزول در رتبه ۶۹ زیست‌پذیرترین شهرهای جهان قرار گرفته است. شهرهای ولینگتون و اوکلند اما در مقایسه با یک‌سال قبل ۳۵ و ۲۵ پله صعود کرده‌‌‌اند.

اما چرا وین برای چهارمین بار متوالی در طول پنج سال گذشته زیست‌پذیرترین شهر جهان معرفی می‌شود؟ روزنامه «دنیای‌اقتصاد» سال گذشته بر اساس مطالعه‌‌‌ای که روی نظام شهرسازی و اقتصاد مسکن شهر وین انجام شده بود گزارشی منتشر کرد، که نشان می‌‌‌داد کیفیت زندگی ساکنان این شهر با لذت بردن از ساختمان و محله‌‌‌ای که در آن سکونت دارند ارتباط مستقیم دارد؛ و درعین حال زندگی در خانه راحت، ارزان و ایمن، باعث شادی و احساس امنیت ساکنان می‌شود. سیاست‌‌‌های شهری و مسکن در وین، همه این ویژگی‌‌‌ها را برای سکونت شهروندان فراهم کرده است. نتایج این تحقیق که در فایننشال تایمز به چاپ رسیده است نشان می‌دهد ۶۰‌درصد ساکنان وین در «مسکن با کیفیت بالا و در استطاعت» زندگی می‌کنند که الزاما مسکن ملکی نیست، بلکه بخش قابل‌توجهی از آنها در واحدهای مسکونی اجاره‌‌‌ای با عنوان «مسکن اجتماعی» سکونت دارند که با عمده این خانه‌‌‌ها در دیگر کشورهای اروپایی یک تفاوت معنی‌‌‌دار دارد. مسکن اجتماعی یا همان واحدهای مسکونی اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای ارزان در وین دارای سه ویژگی اجاره ‌‌‌‌‌‌‌‌‌بهای پایین، امکانات بالاتر از سطح متعارف و چهره (نما) مطلوب است که باعث شده این مجتمع‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها از «برچسب خانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فقیرنشین» در امان بماند و در عین حال، بدون شکل‌‌‌گیری شکاف طبقاتی در محله‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مسکونی و اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای، ساکنان مسکن اجتماعی از طیف‌‌‌های مختلف، احساس خوبی برای سکونت در آنها داشته باشند. بر اساس شاخص فقر مسکن هبیتات -دفتر اسکان بشر ملل متحد- مسکن در استطاعت به معنای «سهم زیر ۳۰درصدی هزینه اجاره از کل هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زندگی» است. نتایج مطالعه درباره الگوی تامین مسکن ارزان در وین مشخص می‌کند که طی حدود یک قرن گذشته سیاستگذار با درآمد حاصل از مالیات ملکی توانسته منابع و اعتبارات موردنیاز برای ساخت انبوه مسکن اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای را در وین تامین کند و در عین حال به یک خط‌‌‌‌‌‌‌‌‌قرمز از بابت «کیفیت زندگی» در تامین مسکن ارزان پایبند بوده است. در حال حاضر متوسط اجاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌بهای ماهانه آپارتمان یک خوابه با امکانات در وین حدود   ۶۵‌‌‌‌درصد سایر پایتخت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مهم اروپایی است.

ایران «شهر ممتاز» ندارد

یک صاحب‌نظر ارشد شهری با بیان اینکه در کشور «شهر ممتاز» نداریم، گفت: در این شرایط نمی‌توانیم انتظار بهبود رتبه تهران یا دیگر شهرهای برجسته کشور در رتبه‌‌‌بندی‌‌‌های جهانی زیست‌‌‌پذیری و کیفیت زندگی را داشته باشیم. حسین ایمانی‌جاجرمی در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، با اشاره به اینکه جایگاه تهران در رتبه‌‌‌بندی‌‌‌های سالانه اکونومیست از زیست‌‌‌پذیری شهرها چندان تفاوتی با سال یا سال‌های قبل پیدا نمی‌‌‌کند، گفت: واقعیت این است که جریان عمومی شهرسازی در تمام شهرهای کشور چه پایتخت و دیگر شهرهای بزرگ و چه حتی شهرهای نسبتا کوچک به یکدیگر شبیه بوده و بر پایه تخریب محیط‌زیست، تراکم فروشی و بی‌‌‌توجهی به زیرساخت‌‌‌ها و روساخت‌‌‌های موردنیاز زندگی شهری شکل گرفته است.

به عبارت دیگر مساله امروز توسعه شهری در ایران، بی‌‌‌توجهی به کیفیت زندگی است. وی بیان کرد: در الگوهای رایج توسعه شهری در کشور ما، حتی آنچه مبنای روابط اجتماعی شهروندان با یکدیگر را تشکیل می‌دهد، مانند پارک‌‌‌های عمومی، زمین‌‌‌های بازی و امکانات تفریحی کودکان و نظایر آن، در توسعه شهری جدید شهرهای کشور تقریبا حذف شده است. نمونه بارز آن را می‌توان در نحوه شکل‌‌‌گیری منطقه ۲۲ تهران به‌عنوان یکی از نمونه‌‌‌های متاخر توسعه شهری جدید مشاهده کرد که اتفاقا در جریان ایجاد و توسعه این منطقه، ظاهرا تنها چیزی که برای سیاستگذار شهری مهم نبوده، کیفیت زندگی است. ایمانی جاجرمی با بیان اینکه هماهنگی با محیط‌زیست و اهمیت به شاخص‌‌‌های محیطی به کلی از ملاحظات شهرسازی و توسعه شهری حذف شده است، گفت: آنچه در توسعه شهرها اهمیت دارد، فقط مسکن‌‌‌سازی است که نشأت‌گرفته از نیاز مالی شهرداری‌‌‌ها به تامین منابع برای پرداخت حقوق و اجرای پروژه‌‌‌های جاری است. در نبود منبع درآمد سالم و پایدار برای شهرداری‌‌‌ها، چه بخواهیم و چه نخواهیم این زیست‌‌‌پذیری و کیفیت زندگی است که از ملاحظات سیاستگذاران حذف می‌شود. مدیران شهری برای داشتن منابع مالی موتور ساخت‌وساز را تا جایی که بتوانند روی دور تند روشن نگه می‌‌‌دارند و نتیجه این مدل توسعه شهری، چیزی جز افت کیفیت زندگی برای ساکنان آن نیست.

وی با بیان اینکه یکی از متغیرهای مهم در گزارش اکونومیست از زیست‌‌‌پذیری شهرها مساله دسترسی به مسکن در استطاعت است، گفت: در نبود جریان سالم توسعه شهری، ساخت‌وسازها حتی به تامین مسکن در استطاعت برای اقشار مختلف جامعه منجر نشده است؛ طوری که مسکن در ایران به نوعی حتی جایگزین «پول ملی» شده است. در واقع هر فردی که پولی در اختیار داشته باشد، درصدد است آن را بلافاصله به یک دارایی پایدار دیگر تبدیل کند تا به این ترتیب حفظ ارزش کند. پول اگر پول بماند تحت‌تاثیر تورم خورنده قرار می‌گیرد؛ اما اگر تبدیل به مسکن یا در وهله دوم تبدیل به دارایی‌‌‌های دیگر مثل خودرو شود، ارزش آن حفظ خواهد شد. در نهایت به واسطه روندی که در اقتصاد کشور طی شده، دسترسی به مسکن دشوار شده و قطعا این موضوع در پایین بودن رتبه تهران و شهرهای شمالی کشور تاثیرگذار بوده است. این صاحب‌نظر ارشد شهری در عین حال نقدهایی را به گزارش اکونومیست وارد دانسته و با بیان اینکه در این گزارش‌‌‌ها برداشت‌‌‌های عمومی از اطلاعات کلی و در دسترس از شرایط زندگی در شهرهای ایران مورد استفاده قرار گرفته است، گفت: ما در کشور به تولید و انتشار «گزارش ملی کیفیت زندگی در شهرها» نیاز داریم تا بتوانیم پی ببریم واقعا چه روندی در شهرها در حال طی شدن است؛ در غیر‌این صورت در نبود اطلاعات شفاف از وضعیت شهرها نمی‌توان نسبت به آنچه رخ می‌دهد قضاوت دقیقی داشت.  ایمانی‌جاجرمی پیشنهاد داد وزارت راه و شهرسازی یا در یک مدل بهتر یک نهاد بی‌‌‌طرف مانند جامعه مهندسان شهرساز یا حتی دپارتمان‌‌‌های شهرسازی قوی در دانشگاه‌‌‌های کشور با تعریف شاخص‌‌‌های بومی کیفیت زندگی مبتنی بر تفاوت‌‌‌های فرهنگی، نسبت به ارزیابی و انتشار دوره‌‌‌ای این گزارش در شهرهای کشور اقدام کنند.