مرکز پژوهش‌های مجلس، در گزارشی با عنوان «شفافیت در شهرداریها و حکومت‌‌‌های محلی»: تجربیات جهانی و آموزه‌‌‌هایی برای ایران» به نقش و اهمیت وجود شفافیت در شهرداریها پرداخته است که در این زمینه از تجربه موفق کشورهای مختلف جهان استفاده کرده است تا آثار مثبت آن را بر کیفیت زندگی شهروندان بررسی کند.
«شفافیت» به عنوان یکی از اصول بنیادین حکمرانی خوب، بهبود کارآمدی نهادهای دولتی، ارتقای پاسخگویی و افزایش اعتماد عمومی به‌‌‌شمار می‌‌‌روند که در این راستا، «شهرداریها و حکومت‌‌‌های محلی» به‌‌‌طور مستقیم با نیازها و خواست‌‌‌‌های شهروندان ارتباط دارند. «شفافیت» به عنوان اصل محوری حکمرانی شناخته شده و بنا به تعریف برنامه توسعه ملل متحد، «شفافیت یعنی به اشتراک‌‌‌گذاری اطلاعات و عمل کردن به شیوه باز». علاوه بر این شفافیت به ذی‌نفعان اجازه می‌دهد اطلاعات حیاتی برای افشای سوءاستفاده‌‌‌ها و دفاع از منافع خود را جمع‌آوری کنند. سیستم شفاف دارای رویه‌‌‌های شفاف برای تصمیم‌گیری عمومی و کانال‌‌‌های باز برای ارتباط میان ذی‌نفعان و مقامات رسمی است و طیف وسیعی از اطلاعات را در دسترس همگان قرار می‌دهد.
شفافیت در نظام شهری منجر به «مشارکت مدنی و فعال شهروندان» در زندگی عمومی میشود که این کمکی به مصلحت عمومی است و البته میزان و کیفیت مشارکت مدنی را «سطح اعتماد در حاکمیت محلی و نهادهای عمومی» تعیین می‌‌‌کند، زیرا کمبود اعتماد می‌تواند به عدم مشارکت شهروندان و بی‌انگیزگی جوامع محلی و حتی بخش خصوصی در انجام وظایفی مانند ارائه خدمات عمومی یا حتی فرآیندهای دموکراتیک محلی مانند انتخابات شورای شهر منجر شود. در واقع، اعتماد به‌‌‌طور مستقیم با شفافیت ارتباط دارد.
تجربیات جهانی در این زمینه نشان می‌دهد، شفافیت در حکومت‌‌‌های محلی به‌‌‌طور موثری می‌تواند با استفاده از فناوری‌‌‌های نوین، ایجاد سامانه‌‌‌های اطلاعاتی یکپارچه و مقررات دقیق و شفاف بهبود یابد. کشورهای پیشرفته، همچون دانمارک و سوئد، با ایجاد پلتفرم‌‌‌های آنلاین شفاف و دسترسی آسان به اطلاعات شهری، به عنوان الگوهای موفق در عرصه شفافیت در شهرداریها شناخته می‌شوند. این کشورها نه تنها فرآیندهای مالی خود را شفاف کردهاند، بلکه با ایجاد سیستم‌‌‌های نظارتی مستقل و مشارکت فعال شهروندان در تصمیم‌گیری‌‌‌ها، به تقویت اعتماد عمومی و کاهش فساد پرداخته‌‌‌اند. در ایران نیز با وجود تلاش‌‌‌های مختلف برای ارتقای شفافیت در سطح شهرداریها همچنان چالش‌‌‌هایی چون ضعف در زیرساخت‌‌‌های فنی، قوانین مبهم و شکاف‌‌‌های موجود در فرآیندهای اجرایی وجود دارد.
این در حالی است که قوانین بسیاری در رابطه با شفافیت طی سالیان طولانی به تصویب رسیده، اما همچنان ضعف در سامانه‌‌‌های شفافیت شهرداریها به وضوح قابل مشاهده است. یکی از مهم‌ترین قوانین ملی در حوزه شفافیت و مبارزه با فساد، «قانون ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد» است. در ماده ۲ این قانون، دامنه شمول دستگاه‌‌‌های اجرایی، شامل نهادهای عمومی و غیردولتی صراحتا بیان شده و براساس آن همه دستگاه‌‌‌های مشمول را مکلف به انتشار عمومی برخی آیتم‌‌‌های سازمانی و تدوین برنامههای مبارزه با فساد کرده است. مطابق با این قانون، دستگاه‌‌‌های اجرایی مکلف هستند، همه قوانین و مقررات اعم از مصوبات، دستورالعمل‌‌‌ها، بخشنامه‌‌‌ها، رویه‌‌‌ها، تصمیمات مرتبط با حقوق شهروندی، مراحل مختلف اخذ مجوزها، موافقت‌‌‌های اصولی، مفاصاحساب‌‌‌ها و تسهیلات اعطایی، نقشه‌‌‌های تفصیلی شهرها و جداول میزان تراکم، سطح اشغال در پروانه‌‌‌های ساختمانی و محاسبات مربوط به مالیات‌‌‌ها و عوارض، متن قراردادهای مربوط به معاملات متوسط و بالاتر و اسناد و ضمائم آنها و تدوین سیاست‌ها و راهکارهای شفاف‌‌‌سازی اطلاعات و استقرار و تقویت نظام‌‌‌های اطلاعاتی را به انتشار عمومی برسانند.
در بسیاری از کشورهای درحال توسعه، به‌‌‌ویژه در ایران، شهرداریها با مشکلاتی نظیر دیوان‌‌‌سالاری پیچیده، ضعف زیرساخت‌‌‌های فنی، ابهام‌‌‌های قانونی، مقاومت سازمانی در برابر تغییرات و فقدان دستورالعملهای اجرایی برای قوانین مرتبط با شفافیت مواجه‌‌‌اند. این چالش‌‌‌ها نه تنها به کاهش شفافیت در فرآیندهای اجرایی و تصمیم‌گیری منجر می‌شوند، بلکه بروز بی‌‌‌اعتمادی عمومی و ناکارآمدی در ارائه خدمات به شهروندان را نیز به دنبال دارد. از مهم‌ترین چالش‌‌‌هایی که دیوان‌‌‌سالاری به وجود آورده، «شکاف بین قوانین و رویه‌‌‌ها یا غلبه امر غیررسمی» است که با طولانی کردن فرآیندها و همچنین به‌‌‌دلیل تغییرات سیستمی از شکل سنتی به سمت شیوه‌‌‌های الکترونیکی و البته مقاومت بدنه سازمانی در برابر تغییر رویه‌‌‌ها منجر به کاهش اختیارات و قدرت اجرایی مدیران میانی میشود. این در حالی است که نداشتن زیرساخت فنی مطلوب منجر به فقدان یکپارچگی میان سامانه‌‌‌های اطلاعاتی و نبود الزام سیستمی برای ثبت اطلاعات در سامانه‌‌‌ها میشود.
راه‌‌‌حل بهبود شفافیت در شهرداریها
مرکز پژوهش‌های مجلس در راستای حل چالش‌‌‌های پیش روی سامانه شفافیت برای شهرداریها و دیگر نهادهای دولتی، اول از همه داشتن شناسنامه خدمات در شهرداریها و استانداری‌‌‌ها را توصیه می‌‌‌کند، این اقدام با الکترونیکی کردن فرآیندها و رصدپذیری آنها می‌تواند به اصلاح رویه‌‌‌ها و کاهش شکاف بین قوانین و رویه‌‌‌ها کمک کند.
دومین راه‌‌‌حل در بالابردن سطح کیفیت دادهها است. باوجود توسعه سامانه‌‌‌های پیشرفته برای ثبت دادهها، استفاده گسترده و موثر از این سامانه‌‌‌ها در سازمان‌ها نیازمند اطمینان از کیفیت دادهها است. در واقع زمانی ارتقای کیفیت اتفاق می‌‌‌افتد که دادهها کاربردی و مرتبط باشند. این امر با همکاری سازمان شهرداریها و دهیاری‌‌‌ها و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با پیاده‌‌‌سازی فرآیند استخراج سند حکمرانی دادهها امکان‌پذیر میشود.
سومین راه‌‌‌حلی که می‌تواند بهبود شفافیت در شهرداریها را به همراه داشته باشد، به‌‌‌روزرسانی قوانین شهرداریها، آییننامه مالی و آییننامه معاملات شهرداریها است که بتواند تعریف دقیق‌‌‌تری از حریم شخصی و شفافیت ارائه کند. این به‌‌‌روزرسانی باید همراه با تدوین دستورالعملهای اجرایی برای قوانین مرتبط باشد.
الگوی جهانی شفافیت شهرداریها
موضوع شفافیت در سطح حکومت‌‌‌های محلی و به‌‌‌دنبال آن ارزیابی شفافیت، یک روند نسبتا جدید در سراسر جهان است و اوکراین با مطالعه‌ای به نام «حکومت محلی باز» یکی از نخستین گام‌‌‌ها را در زمینه شفافیت در شهرداریها برداشت. سازمان شفافیت بین‌المللی اسلواکی نیز اخیرا رتبه‌‌‌بندی جدیدی از شفافیت شهرداریها را منتشر کرده که نشان‌دهنده این موضوع است، سطح شفافیت در مقایسه با سال ۲۰۱۰ به‌‌‌طور متوسط از ۴۰ به ۵۷درصد افزایش یافته است. یکی از مهم‌ترین آثار این اقدام را می‌توان در برنامههای انتخاباتی شهرداریها مشاهده کرد، به نحوی که در سال ۲۰۱۷، شفافیت شهرداریها به موضوع اصلی رقابت‌های انتخاباتی برای نامزدهای ریاست منطقه تبدیل شده است.
در اسپانیا، شاخص شفافیت شهرداریها سالانه منتشر میشود، به‌طوری‌‌‌که سطح شفافیت ۱۱۰ شهرداری بزرگ را در این کشور اندازه‌‌‌گیری می‌‌‌کند. با گذشت زمان، این شاخص اعتبار بالایی کسب کرده و به یک منبع برای ارجاع و استناد تبدیل شده است. اکثر شهرداریهای این کشور بخش ویژه‌‌‌ای را به شفافیت در وب‌سایت‌‌‌های خود با اطلاعات جداگانه در مورد شاخص‌‌‌ها اختصاص داده‌‌‌اند. طی چند سال اخیر میانگین شاخص شفافیت بیش از ۲۷درصد افزایش یافته است. آثار مثبت این اقدام منجر به آن شده که کشورهای همسایه مانند پرتغال از سال ۲۰۱۳ شاخص شفافیت شهرداری را محاسبه و منتشر کنند.
شاخص شفافیت آنلاین شهرداریهای پرتغال توسط داکروز و همکاران در سال ۲۰۱۶ تدوین شد. در تعریف شفافیت برای این شاخص، به‌‌‌ویژه باتوجه به هدف پژوهش این‌گونه بیان شده است که تمام فعالیت‌‌‌ها و وظایف شهرداریها باید برای عموم قابل مشاهده باشد تا جامعه مدنی بتواند به اطلاعات مرتبط، به‌‌‌طور کامل، به‌‌‌موقع و به راحتی مثلا به‌‌‌صورت آنلاین دسترسی داشته باشد. در این تعریف، سایر ابعاد شفافیت مانند در دسترس‌‌‌پذیری، هوشمند، قابلیت اطمینان و کیفیت اطلاعات افشا شده در نظر گرفته نشده‌‌‌اند. برنامه‌‌‌ریزی شهری و مدیریت زمین یکی از مهم‌ترین شاخص‌‌‌های شفافیت آنلاین شهرداریها در پرتغال است. سوئد و دانمارک نیز با ایجاد پلتفرم‌‌‌های آنلاین شفاف، دسترسی مردم به اطلاعات شهری را برقرار کردهاند و باعث مشارکت فعال مردم در تصمیمات شهرداری شده‌‌‌اند.
Tuesday, 15 July , 2025