بر اساس آمارهای ارائه شده از سوی شرکت کنترل کیفیت هوا، شاخص آلودگی هوا در روزهای شنبه و یکشنبه، از عدد ۳۰۰ فراتر رفت و به‌‌‌ترتیب به عدد ۳۰۵ و ۳۰۷ رسید. بر اساس استانداردهای بین‌المللی، شاخص آلودگی بالای ۳۰۰، در وضعیت خطرناک و به رنگ قهوه‌‌‌ای است که یک مرحله شدیدتر از وضعیت بنفش یا همان «بسیار ناسالم» است. باوجود اینکه تهران طی دو روز گذشته در وضعیت بسیار خطرناکی قرار گرفته است و طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی، «هنگام آلودگی قهوه‌‌‌ای باید تردد در سطح شهر ممنوع و از فعالیت‌‌‌ در خارج از منزل خودداری شود اما مسوولان شهری و دولتی نسبت به آلودگی هوای فعلی با ذرات خاک، عادی‌‌‌انگاری کرده و تاکنون سیاست‌‌‌های بازدارنده‌ای برای آلودگی همچون تعطیلی ادارات ، دورکاری و کاهش تردد در سطح شهر  را اجرایی نکرده‌‌‌اند. این در حالی است که خیزش ریزگردها در تهران تا پایان هفته ادامه خواهد داشت.

نتایج ارزیابی کیفیت هوای تهران در پانزده روز اول تابستان نشان می‌دهد، پایتخت نامطلوب‌‌‌ترین کیفیت هوا را در مقایسه با سال‌های گذشته تجربه کرده است. داده‌‌‌های ایستگاه‌‌‌های شهر تهران نشان می‌دهد، منشأ آلاینده‌‌‌های اصلی تهران در هفت روز اول تیرماه، ذرات معلق کمتر از ۲٫۵ میکرون بوده است اما از هشتم تیر به بعد آلاینده‌‌‌های ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون نیز به شاخص آلاینده‌‌‌های پایتخت اضافه و باعث شد، تهران حتی یک روز هم، «هوای پاک» نداشته باشد. مقدار بیشتر شاخص آلاینده ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون نسبت به آلاینده ذرات معلق کوچک‌تر از ۲٫۵ میکرون ناشی از گسیل حجم زیادی از گرد و خاک و هجوم ریزگردها به شهر تهران بود که عمدتا دارای ذراتی درشت‌‌‌تر است.

بر اساس داده‌‌‌های ارائه شده، تهران با شروع تابستان، ۲ روز در وضعیت قهوه‌‌‌ای، یک روز در وضعیت بنفش، ۳ روز  دروضعیت قرمز، ۸ روز در وضعیت نارنجی و یک روز وضعیت زرد را تجربه کرد و این حاکی از آن است که تهرانی‌‌‌ها در ابتدای تابستان از تنفس «هوای پاک» کاملا محروم بوده‌‌‌اند.

بر اساس پیش‌بینی سازمان هواشناسی تهران، آلودگی فعلی تهران ناشی از خیزش گرد و خاک در ایران است که ریشه آن به کانون فعال گرد و غبارها به مقصد تهران بازمی‌گردد که از دو سمت خارجی و داخلی به تهران رسیده است. کانون‌های اصلی خارجی از سمت کشورهای عربستان، عراق و سوریه وارد ایران می‌شود و کانون‌‌‌های اصلی مولد ذرات خاک در هوای تهران داخلی است که در سال‌های اخیر از اطراف و حومه تهران به‌‌‌ویژه قم، تالاب‌‌‌های خشک‌‌‌شده در استان البرز، معادن شن و ماسه شهریار، تالاب خشک ورامین و دشت قزوین وارد تهران شده است. با توجه به اینکه افزایش غلظت آلودگی بیشتر در ایستگاه‌‌‌های مناطق غرب و جنوب پایتخت رخ داده، کانون‌‌‌های داخلی گردوغبار در حومه غرب و جنوب غرب شهر تاثیر غالب را در افزایش شاخص کیفیت هوا داشته‌‌‌اند.

علت ورود این ریزگردهای با قطر کمتر از ۱۰ میکرون که از سال ۱۴۰۱ به تهران رسوخ کرده، ناشی از دو علت مزمن و اخیر است. علل مزمن و قدیمی آن به بحران خشکسالی، کم‌‌‌بارشی، افزایش دما و تغییر کاربری زمین‌‌‌های سبز اطراف تهران و ممانعت از اقداماتی در راستای مبارزه با تغییرات اقلیمی مربوط می‌شود که از بین رفتن کمربند سبز اطراف تهران را در پی داشت. اما علت اخیر آلودگی شدید هوا که تهران را به وضعیت قهوه‌‌‌ای بسیار خطرناک رساند ناشی از افزایش سرعت باد در تهران و اطراف، خلأ بارندگی و کاهش شدید رطوبت زمین ناشی از خشکسالی مزمن» است.

در بهار و تابستان، جنس آلودگی شدید هوا در تهران ناشی از ذرات معلق گرد و غبار با قطر کمتر از ۱۰ میکرون است، در حالی که در پاییز و زمستان منشأ آلودگی ناشی از سوخت خودروها و مازوت با ذرات معلق کمتر از ۲٫۵ میکرون است. بنابراین تهران در حال حاضر با آلودگی شدید ناشی از گرد و غبار با PM10 مواجه است. اما سوال مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا آلودگی ناشی از گرد و غبار با قطر کمتر از ۱۰ میکرون می‌تواند مانند ذرات معلق کمتر از ۲٫۵ میکرون آسیب‌‌‌زا باشد؟

برای پاسخ به‌این سوال «دنیای اقتصاد» ضمن گفت‌وگو با دکتر مریم زارع، فوق تخصص ریه و بررسی گزارشی از مرکز مطالعات و برنامه‌‌‌ریزی شهر تهران با عنوان «دلایل بروز و پیامدهای توفان گرد و غبار و راهکارهای کنترل آن با استفاده از پتانسیل‌‌‌های شهرداری تهران» به این سوال پاسخ داده است.

بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد، آلودگی گرد و غبار، در بلند مدت عوارض قابل‌توجهی برای شهروندان به همراه خواهد داشت. این ریزگردها، ابتدا دستگاه تنفسی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند اما مواجهه بلندمدت با آن، ارکان اصلی بدن شامل قلب و عروق، کبد، کلیه و ریه را تخریب می‌کند و احتمال مرگ زودرس را افزایش می‌دهد. بر اساس گزارش مرکز مطالعات شهرداری تهران، اگر ذرات معلق در هوا و ریزگردها یا همان pm در سطح هوا وجود داشته باشد در جریان چرخش هوا آلودگی‌‌‌های دیگری را نیز با خود به همراه خواهد آورد. در خاک انواع باکتری، میکروب، قارچ و ترکیبات شیمیایی نیز وجود دارد که می‌تواند بیماری‌‌‌هاو افزایش چشمگیر مرگ میر  را به همراه داشته باشد. در این میان، کودکان، سالخوردگان، افراد دارای سابقه بیماری‌‌‌های ریوی و قلبی و نیز افرادی که ساعات زیادی در محیط بیرونی مشغول به فعالیت هستند، حساسیت بیشتری نسبت به دیگران در برابر این نوع از آلودگی‌ها دارند. شایع‌‌‌ترین بیماری‌‌‌ها در زمان بروز پدیده گردو غبار که منجر به نگرانی پزشکان شده، «التهاب حلق و بینی و قرنیه» است.

ارتباط توفان‌‌‌های گرد و غبار با بیماری‌‌‌های عفونی از نگرانی‌های اصلی شهروندان است، به‌‌‌طور کلی هر گرم خاک حاوی ۱۰ میلیون انواع باکتری از ۱۰هزار گونه خاص است و در مجموع هر گرم خاک نواحی بیابانی یک میلیون قارچ دارد. این مطالعات همچنین نشان می‌دهند، گرد و غبارهایی که طی سال‌های اخیر هوای تهران را آلوده کرده، حاوی ترکیبات شیمیایی بوده است. وجود ترکیبات شیمیایی مختلف همچون کلسیم، آهن، آلومینیوم و منیزیم در ساختار ذرات گرد و خاک منجر به بروز بیماری‌‌‌هایی مانند افسردگی و گیجی، تحریک شش‌‌‌ها و صدمه به آنها، تصلب شریان خون و مجاری کلیه می‌شود.

خطر حداکثری برای سه گروه

دکتر مریم زارع فوق تخصص ریه و عضو هیات‌‌‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» به بررسی تاثیرات آلودگی هوای پایتخت بر سلامت افراد پرداخته که سه گروه از شهروندان با خطر حداکثری در هنگام آلودگی شدید هوا روبه رو هستند و آلودگی هوای ناشی از گرد و غبار در بلندمدت می‌تواند اثرات غیرقابل جبرانی بر سلامت افراد ایجاد کند.

همان‌طور که زارع گفت، آلودگی هوا از نظر سایز با دو نوع از ذرات آلایندگی همراه است. از این رو این ذرات آلاینده به ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون و ذرات آلاینده با قطر ۱۰ میکرون تقسیم می‌‌‌شوند. و آنچه که در اینجا اهمیت دارد محل رسوب این ذرات به بدن است. آلودگی‌‌‌ای که در هوا وجود دارد، مستقیما وارد سیستم تنفسی می‌شود و آسیب‌های شدیدی ایجاد می‌کند. ذراتی که قطر بیشتری دارند یعنی در حدود ۱۰ میکرون هستند به مجرای فوقانی تنفسی یعنی بینی، دهان و حنجره رسوب می‌کنند و می‌توانند باعث آبریزش بینی، سرفه، عطسه و حتی آسم شوند. اما ذرات کوچک‌تر با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون به مجراهای تنفسی ریه نفوذ کرده و حتی تا کناره‌‌‌های مجراهای هوایی کوچک نیز رسوب می‌کنند و می‌توانند وارد جریان خون و سیستم ایمنی بدن شوند. اما در مجموع هر دو نوع آلودگی هوا با هر ذراتی می‌تواند آسیب‌‌‌زا باشد زیرا در صورت استمرار و قرار گرفتن طولانی‌‌‌تر در معرض این ذرات آلاینده، امکان ابتلا به برونشیت، آسم و سرطان بالا می‌رود.

نکته مهمی که در اینجا وجود دارد، این است که اگر میزان مواد موجود در این ذرات گزارش داده شود، امکان شناسایی خطرات ناشی از آنها نیز وجود خواهد داشت. اما در حال حاضر اطلاعات دقیقی از نوع و میزان مواد در ذرات آلودگی هوا چه از نوع ریزآلاینده‌‌‌ها یا قطر کمتر از ۲.۵ میکرون و چه گرد و غبار وجود ندارد و همین مانع از اطلاعات دقیق از سطح خطرات ناشی از انواع آلاینده‌‌‌ها به‌‌‌ویژه گرد و غبار در شرایط کنونی می‌شود.

به گفته این فوق تخصص ریه، میزان آلاینده‌‌‌ها عمدتا در شهرهای صنعتی و شهرهای با ازدیاد خودرو، بیشتر وجود دارد و آلودگی ناشی از گرد و غبار که از کشورهای همسایه به اکثر شهرهای ایران وارد می‌شود، نیز به آن افزوده شد که در طولانی‌‌‌مدت و در صورت استمرار این روند ریسک ابتلا به آسم، برونشیت و سرطان ریه را افزایش می‌دهد. در شهرهایی همچون تهران که در زمان‌‌‌های طولانی با حجم بالای آلاینده‌‌‌ها مواجه است، ریسک انواع سرطان‌‌‌های ریه، گوارش و دیگر ارگان‌های بدن افزایش می‌‌‌یابد. آلودگی هوا مستقیما بر رشد و سطح هوش کودکان در صورت طولانی قرار گرفتن در معرض آلودگی تاثیر می‌‌‌گذارد. گروه دومی که به شدت از این آلودگی‌‌‌ها متاثر می‌‌‌شوند، «زنان باردار» هستند که با خطراتی مواجه می‌‌‌شوندکه می‌تواند منجر به زایمان‌‌‌های زودرس یا مرگ جنین شود. آلودگی می‌تواند بر رشد جنین نیز تاثیر بگذارد.

گروه سومی که بیشترین آسیب را از آلودگی هوا خواهند دید، «افراد مسن» هستند که در صورت داشتن بیماری‌‌‌های زمینه‌‌‌ای قلبی و عروقی و تنفسی با قرار گرفتن در معرض آلودگی، این بیماری‌‌‌ها تشدید شده و می‌تواند منجر به سرفه، تنگی نفس و اکسیژن پایین خون شود.

در مجموع این سطح از آلایندگی تمام افرادی را که با آن در تماس هستند درگیر می‌کند اما برخی از افراد، همچون کودکان، افراد مسن، زنان باردار و افراد با بیماری‌‌‌های زمینه‌‌‌ای قلبی و عروقی را بیش از دیگران در معرض آسیب قرار می‌دهد. بنابراین، همان‌طور که زارع پیشنهاد می‌دهد، وقتی آلاینده‌‌‌ها در این سطح در هوا منتشر می‌شود بهتر است در خانه بمانید و استراحت کنید و کمتر در معرض هوای بیرون قرار بگیرید یا کارهای خود را در فضایی سربسته انجام دهید تا کمترین میزان تماس را با آلودگی هوا داشته باشید. اما اگر مجبور به انجام کار در فضای بیرون هستید از ماسک‌‌‌های مناسب استفاده کنید. ماسک‌‌‌های ساده امکان جلوگیری از ریزگردها و آلاینده‌‌‌های ۲.۵ میکرون را ندارند و بهترین ماسک در زمان آلودگی هوا ماسک N۹۵ است که امکان جلوگیری از ورود ذرات ریز ۲.۵ میکرون را دارند. در مجموع بهترین اقدام در زمان آلودگی هوا ماندن در خانه یا محیطی دربسته با تهویه هوای مناسب است. در و پنجره‌‌‌ها را کیپ کرده تا از ورود آلودگی به داخل ساختمان جلوگیری شود و در صورت امکان از دستگاه تصفیه هوا استفاده کنید .

در رابطه با این سوال که در زمان آلودگی هوا، آیا فضای داخلی ساختمان‌ها هم می‌توانند مانند فضای بیرونی با آلودگی و ذرات معلق همراه شوند، زارع معتقد است، اگرچه آلودگی می‌تواند در داخل خانه نیز وجود داشته باشد اما ریزگردها و ذرات درشت‌‌‌تر همچون گرد و غبار در بیرون از ساختمان و در سطح جامعه قرار دارند که در صورت تهویه مناسب، استفاده از تصفیه هوا و بستن در و پنجره‌‌‌ها می‌توان از ورود آنها به داخل ساختمان جلوگیری کرد و در نتیجه خانه و فضای دربسته در این آلودگی بسیار امن‌‌‌تر از قرار گرفتن در فضای آزاد با این سطح از آلودگی است.