شهرنشینی و مهاجرت افراد به شهرها از جمله موضوعاتی است که توجه و تمرکز بسیاری از مدیران و برنامه‌ریزان را به سوی خود جلب کرده است. مسئله‌ای که در سال‌های اخیر نشان داده است حدود نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و این روند روبه افزایش در سال‌های اخیر بیشتر خود را نشان خواهد داد. کشور ایران در رابطه با این موضوع مستثنا نبوده و مطالعه آمار سرشماری رسمی ایران درباره تعداد افراد و میزان شهری شدن حکایت از روند روبه رشد این موضوع دارد. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ صورت گرفت، از کلّ جمعیت ایران(۱۸۹۵۴۷۰۴ نفر) حدود ۳۲ درصد(۶۰۰۲۶۲۱ نفر) در شهرها ساکن بوده‌اند. این در حالی است که بر اساس سرشماری رسمی سال ۱۳۹۵، جمعیت کشور بالغ بر ۷۹۹۲۶۲۷۰ تن بوده که از این تعداد، ۵۹۱۴۶۸۴۷ نفر(۷۴ درصد) در شهرها ساکن بوده‌اند.

همچنین مطالعه این آمار نشان می‌دهد نسبت شهرنشيني ایران از سال ۱۳۳۵، به ۷۴ درصد در سال ۱۳۹۰ رسيده است. به اين ترتيب طي نيم‌قرن گذشته، تعداد جمعيت مناطق شهري بالغ بر ۹ برابر شده، درحالي كه طي همين مدت جمعيت روستايي ۷/۱ برابر شده است. ازجمله دلایل مهم این موضوع می‌توان به انباشت سرمایه در شهرها، ادغام تعداد بسيار زيادي از نقاط روستايي اطراف شهرها به مجموعه شهرها و تبديل برخي نقاط روستايي به شهر، عدم ايجاد فرصت‌هاي شغلي و كمبود فرصت‌هاي تحصيلي در مناطق روستايي، گسترش فعاليت‌هاي خدماتي در مناطق شهري، ايجاد برخي صنايع در حاشيه شهرها و مكانيزه شدن كشاورزي در برخي از نقاط روستايي و در نتيجه مهاجرت روستاييان به شهرها و… اشاره کرد.

پایداری زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی از نکات بسیار ضروری جهت هماهنگی با این گسترش سریع جمعیت و تأمین منابع مالی شهرها، می‌باشد. موضوعی که موجب پیدایش اصطلاحی بنام شهر هوشمند شد. شهر هوشمند چارچوبی است که عمدتا از فناوری اطلاعات و ارتباطات(ICT) برای توسعه، گسترش و ترویج شیوه‌های توسعه پایدار و با هدف رفع چالش‌های رو به رشد شهرنشینی، ایجاد شده است. بخش بزرگی از این چارچوب، اساسا یک شبکه هوشمند از اشیاء متصل و ماشین‌هایی است که اطلاعات را با استفاده از فناوری بی‌سیم و رایانش ابری انتقال می‌دهند.

مولفه های شهر هوشمند

از مهم‌ترین مولفه‌های شهر هوشمند می‌توان به انرژی هوشمند، جابه‌جایی هوشمند، زیرساخت هوشمند، سرویس‌های عمومی هوشمند و بهداشت و سلامت هوشمند اشاره کرد. در این زمینه علی محدث خراسانی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در مصاحبه با رادیو گفتگو عنوان کرد: اصولا در کار مدیریت، استفاده مفید و بهینه از منابع از مهم‌ترین مولفه‌های برنامه‌ریزی استراتژیک است. شهرهای هوشمند بهترین استفاده را از منابع دارد. اصولا شهرهای هوشمند به دو بخش روبنا و زیربنا تقسیم می‌شود. زیربناها و زیرساخت‌ها به معنی درست استفاده کردن از منابع و زمینه‌سازی امکانات در این جهت می‌باشد. انرژی هوشمند و استفاده درست از آن، حمل و نقل هوشمند، تکنولوژی و سلامت هوشمند از مهم‌ترین اجزای بخش زیربنایی یک شهر هوشمند می‌باشند. اما در رابطه با مسائل روبنایی باید گفت این بخش از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این بخش بیشتر به مسئله شهروند و مردم هوشمند نظر دارد. ما برای داشتن یک شهر هوشمند، نیاز به فرهنگ اجتماعی هوشمند داریم.

شهر هوشمند و شهروند هوشمند

فراهم کردن آزادی بیشتر وقت و فضاهای شهری در جهت بکارگیری سازوکارهای شهر هوشمند و استفاده از پتانسیل‌های زندگی شهر از طریق زمینه‌سازی عواملی مثل کار از دور، خرید از دور، بانکداری الکترونیکی، آموزش و درمان از دور، ازجمله کارهایی است که در جهت هوشمندسازی شهرها و بویژه شهروندان آن در دنیا درحال انجام است. مسئله‌ای که برای کشوری چون ایران که شهرهای آن بین مرحله گذار از الگوهای سنتی و مدرن و فرامدرن سرگردان هستند، الزامی است؛ اما زمینه‌های موجود برای حرکت در این مسیر با مسائل جدی روبه‌رو خواهد شد که با آگاهی و برنامه‌ریزی دقیق مدیران و برنامه‌ریزان شهری و ارائه راهکارهای سنجیده حل خواهد شد.

علی مستشاری، استاد سیستم‌های فنی و اجتماعی دانشگاه استیونس آمریکا در گفتگو با ماهنامه اطلاع‌رسانی، پژوهشی، تحلیل و فرهنگی پیوست، با اشاره به اینکه در شهر هوشمند، تکنولوژی مقوله‌ای ثانویه به شمار می‌آید، گفت: آن چیزی که در درجه اول اهمیت دارد، شهروند است. خیلی از طرح‌هایی که شهروند را دور می‌زند و اول سراغ تکنولوژی می‌رود، موفقیت‌آمیز نبوده‌اند، چراکه شهروند در طراحی این تکنولوژی دخیل نیست و ‌آن تکنولوژی نیازهای مستقیم شهروند را پاسخ نمی‌دهد. در کشورهای موفق در زمینه شهر هوشمند، یک فرآیند پایه‌ای و شهروندمحوری صورت گرفته و بعد، تکنولوژی مدنظر مستقر شده‌ است. در اینگونه کشورها شهرداری قبل از اینکه سایت یا پورتالی را طراحی کند، بین شش ماه تا یک سال با گروه‌هایی از مردم در شهر دیدار می‌کند و نیازهای آن‌ها را می‌سنجد و پس از آن فناوری اطلاعات و ارتباطات را در جهت رفع نیازهای مردم شهر در ساختار و مدیریت شهری مستقر می‌سازد. بنابراین نکته این نیست که تکنولوژی قرار است معجزه‌ای کند، تکنولوژی یک وسیله است برای رسیدگی و انجام راحت‌تر نیازها و امور شهروندان.

در گزارشی که شرکت اینتل با همکاری موسسه تحقیقاتی جونیپز ریسرچ درباره مزایای سرمایه‌گذاری برای ایجاد و گسترش فناوری و تکنولوژی در جهت هوشمندسازی شهرها انجام داده‌اند، مشخص شد فناوری در حوزه‌های تحرک‌پذیری، مراقبت‌های بهداشتی، امنیت همگانی و بهره‌وری باعث صرفه‌جویی ۱۲۵ ساعت در سال در وقت هر یک از شهروندان می‌شود. این مطالعه در ۲۰ شهر از سراسر جهان در چهار حوزه ذکر شده انجام گرفت. در توضیح نتایج این گزارش آورده شده است که فناوری‌های مرتبط با تحرک‌پذیری از قبیل زیرساخت‌های فعال‌شده با اینترنت اشیاء  تا ۶۰ ساعت در سال، خدمات درمانی دیجیتال متصل نیز حدودا ۱۰ ساعت در سال، ابزارهای بهره‌وری از قبیل اپلیکیشن‌های شهری و خدمات دیجیتال نیز با ساده‌سازی امور اداری شهر تا ۲۱ ساعت در سال، در وقت هر شهروند صرفه‌جویی می‌کنند. همچنین پیاده‌سازی فناوری‌های مرتبط با امنیت همگانی هم می‌تواند با بهبود فرآیندهای اجرای قوانین و افزایش سرعت خدمات‌دهی نیروهای امدادی، نزدیک به ۳۵ ساعت در سال، زمان برای شهروندان ذخیره کند.

شهرهای هوشمند در ایران و جهان

سنگاپور، لندن، نیویورک، سان‌فرانسیسکو و شیکاگو طبق گزارش شرکت اینتل و موسسه تحقیقاتی جونیپز ریسرچ از پیشرفته‌ترین شهرهای جهان هستند. همچنین در این گزارش، اینتل به روش‌هایی اشاره کرده است که می‌تواند به شهرها برای پی‌ریزی زیرساخت‌های هوشمند کمک کند. از جمله در پورتلند و سن دیه‌گو، گردانندگان شهر اقدام به نصب سنسورهای Current CityIQ (ساخته‌شده با همکاری اینتل، جی‌ای و AT&T) کرده‌اند که تیرهای چراغ برق را تبدیل به برج‌های دیده‌بانی زیرساخت دیجیتال شهر می‌کند. علاوه بر این، اینتل برای تسهیل ارائه خدمات درمانی از راه دور، پلتفرمی به نام Health Application Platform توسعه داده است.

سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، از رده‌بندی شهرهای هوشمند در دنیا خبر داد که شهر تهران در این رده‌بندی جزو ۵۰ شهر هوشمند دنیا بوده است. هم‌اکنون ارومیه، اصفهان، تبریز، تهران و مشهد به‌عنوان ۵ شهر هوشمند کشور شناخته می‌شوند. همچنین شهر تهران در رده‌بندی‌های اخیر به عنوان یکی از ۵۰ شهر هوشمند دنیا انتخاب شده است و این نشان از پتانسیل‌های خوب شهر در حوزه فناوری است.

اما در رابطه با شهر تهران و هوشمند بودن این شهر، علی مستشاری، استاد دانشگاه استیونس آمریکا عقیده دارد الکترونیکی شدن برخی خدمات در تهران جزئی از برنامه یک شهر هوشمند است، منتها وقتی در خلاء انجام شوند، یعنی در محیطی انجام ‌شوند که بقیه چیزها هیچ ارتباطی به این قضیه ندارد، بازدهی خدمات شهر با تکنولوژی بکار رفته هماهنگ نیست،‌ یک ناهنجاری به وجود می‌آید و باعث می‌شود شهروند این احساس را نداشته باشد که در یک نظام منسجم، خدمات دریافت می‌کند. وی در ادامه اظهار داشته است: به نظر من تهران پتانسیل فوق‌العاده‌ای در مدیریت شهری برای تبدیل شدن به یکی از شهرهای نمونه دنیا را دارد. معتقدم کارهایی که در شهرداری تهران صورت گرفته کارهای بسیار خوبی بوده ولی کمی پراکنده و غیرمنسجم بوده و با برنامه کلان شهری و مشارکت قوی مردم همراه نبوده ‌است. این‌ها ضعف‌هایش بوده است. نقطه قوت آن است که تا حدودی ابتکار عمل در تهران صورت گرفته و کارهای بسیار خوبی نیز انجام شده ‌است. سیستم حمل و نقل تهران نسبت به گذشته پیشرفت چشمگیری داشته‌ و مجموعه‌اش بسیار خوب طراحی شده‌ است، اما چیزی که مانع موثر بودن این سیستم شده‌، استفاده از خودرو شخصی و رفتار اجتماعی شهروندان است. در برخی جاها هم تصمیم‌گیری کلان شهری به صورت سیستمی انجام نشده که نمونه‌اش اتوبوس‌های تندرو است؛ مثلا تا یک جایی از خط ویژه حرکت می‌کنند، ولی در قسمتی وارد مسیر خودروهای دیگر می‌شوند. در واقع وقتی می‌گویم مشارکت مردمی، منظور مشارکت‌ متخصصان،‌ دولت و شهروندان است. مساله‌ای که ریشه آن در عملکرد شهروند است با راه‌حل دولت قابل حل نیست. در واقع وقتی ریشه مشکل در عملکرد شهروند و دولت است باید هر دوی آن‌‌ها برای حل مشکل بکوشند.

با استناد به پژوهشی که مصطفی بهزادفر در رابطه با ضرورت‌ها و موانع ایجاد شهر هوشمند در ایران انجام داده است، از اهم موانعی که در برابر توسعه سیستم‌های هوشمند و الکترونیک در ایران وجود دارد، می‌توان به مواردی از قبیل عدم وجود یک تشکیلات منسجم، گرانی سیستم‌های الکترونیک، کمبود نیروهای متخصص و مراکز تحقیق و توسعه، کمبود آموزش مردمی و تبلیغات، حاکمیت سیستم‌های سنتی و عدم وجود رقابت سازنده، عدم وجود قوانین مدرن در ارتباط با استفاده از سیستم‌های الکترونیک و محدودیت زیرساخت‌های مورد نیاز، بویژه زیرساخت‌های مخابراتی اشاره کرد.

برای رسیدن به هدف‌های توسعه مبتنی بر محیط هوشمند باید بسترسازی زیرساختی و جامع ارتباطات از دور جزء برنامه‌های اصلی سیاست‌های توسعه کشور باشد. در این زمینه ترغیب فعالیت همگانی و سرمایه‌گذاری کلان را نباید فراموش کرد.