چکیده

در سطح کره خاکی، عبادتگاه‌های متعدد و مناسک عمدتاً متفاوتی وجود دارد. برخی از این مراکز برای ما بسیار مقدس و شایان تکریم هستند و برخی دیگر را بعضاً با نقدهای تند و خشن مردود دانسته و معتقدان آن‌ها را به باد انتقاد می‌گیریم. روانشناسان پایه عمده این قضاوت‌ها را اعتقادات قلبی ارزیابی می‌کنند. ایشان می‌گویند؛ ما در برخی از این عبادتگاه‌ها بر اساس علایق، احساسات و اعتقادات قلبی ورود می‌کنیم. اما برخی از آن‌ها را از بر اساس عقل و منطق قبلی وارد می‌شویم. لذا؛ برخی مناسک برای ما عجیب و غیر قابل باور می‌نمایاند.

کاش با همین ادبیات و نگرش، تمامی کارها و مطالعات قبل از انقلاب اسلامی را به چوب تکفیر و باطل نمی‌نواختیم و به استناد حدیث معروف « اُنظُر إلى ما قالَ و لاتَنظُر إلى مَن قالَ»، برای رشد و اعتلای وطن از آن‌ها بهره می‌بردیم!

یکی از طرح‌های آمایش سرزمین ایران که  در دهه ۱۳۵۰ به‌وسیله شرکت ستیران تدوین‌شده است، چشم‌اندازی بلندمدت برای سازماندهی فضایی، جمعیتی و اقتصادی کشور ارائه داد که اگر بر اساس عقل، منطق و به دور از تعصبات کورکورانه با آن مواجه می‌شدیم، احتمال قریب به یقین امروز با چالش‌های انرژی (آب و برق) و آلودگی هوا مواجه نبودیم.

نادیده گرفتن طرح‌های کارشناسی (مثل شرکت ستیران)، طی دهه‌های بعد چالش‌های متعددی از قبیل؛ ضعف در برنامه‌ریزی شهری، گسترش نامتوازن سکونتگاه‌ها، بحران زیرساخت‌ها و محیط‌زیست، تا نابرابری فضایی و حکمرانی شهری را در حوزه شهرسازی به کشور تحمیل کرد. این مقاله با ارزیابی نقش و بازتاب آن طرح تاریخی، به بررسی چالش‌های فعلی شهرسازی ایران می‌پردازد، پیامدهای آن را تحلیل می‌کند و راهکارهایی برای آینده پیشنهاد می‌دهد.

۱. مقدمه

فرایند شهرنشینی و شهرسازی طی دهه‌های اخیر در ایران، نه به‌سرعت جهان، اما به‌هرحال متحول شده و پیش رفته است. این تغییر و رشد، با شرایط خاص اقتصادی، اجتماعی و محیطی کشور همراه بوده است. از سوی دیگر؛ مفهوم «آمایش سرزمین» به‌عنوان چارچوبی برای ساماندهی فضایی فعالیت‌ها، اسکان، زیرساخت‌ها و منابع طبیعی، سالیان متمادی قبل از انقلاب اسلامی، وارد ادبیات برنامه‌ریزی کشور شد.

در دهه ۵۰-۱۳۴۰، قراردادی با شرکت ستیران فرانسه امضا و در حدود سال ۱۳۵۳، گزارش آن ارائه شد. افق این برنامه تا سال ۱۳۷۸ تعیین شده بود. هدف اصلی آن طرح، «توزیع فضایی جمعیت و فعالیت‌ها»، «تمرکززدایی»، «استقرار صنایع در مناطق کم‌تحرّک» و «استفاده از ظرفیت‌های ساحلی کشور» بود. با وجود چنین سندهای ارزشمندی، بسیاری از چالش‌های شهرسازی در ایران هنوز حل نشده باقی مانده‌اند. مقاله حاضر، با ملاک قرار دادن آن سند تاریخی، به بازخوانی وضعیت امروز شهرسازی ایران می‌پردازد.

۲. چارچوب تحلیلی: طرح ستیران و ابعاد شهرسازی

برای تحلیل وضعیت، می‌توان بازبینی نگرش طرح ستیران را در سه بعد اصلی در نظر گرفت:

• بعد فضایی/کالبدی
• بعد اجتماعی/ جمعیتی
• بعد اقتصادی/ منابع

هر کدام از این ابعاد، در شهرسازی امروز ایران بارها مورد آزمون قرار گرفته‌اند.

• بعد فضایی/کالبدی: طرح ستیران بر آرایش فضایی کشور، شامل؛ تعیین مناطق توسعه‌یافته، قطب‌های رشد، افزایش نقش سواحل و محورهای ارتباطی تمرکز داشت.
• بعد جمعیتی/ اسکان: هدف این بود که جمعیت کشور به‌طور متوازن‌تر در سرزمین توزیع و از تمرکز شدید در برخی کلان‌شهرها کاسته شود. به‌عنوان مثال؛ پیش‌بینی می‌شد بخش عمده جمعیت کشور در سواحل مستقر شود.
• بعد اقتصادی/ منابع: استفاده از مزیت‌های منطقه‌ای، بهره‌مندی از منابع طبیعی (نفت، گاز و ساحل) و استقرار صنایع در مناطق دارای ظرفیت، از جمله دغدغه‌های طرح بودند.

با این چارچوب، اکنون به بررسی چالش‌های عمده شهرسازی ایران در بستر اجرا/ عدم‌اجرای آن طرح می‌پردازیم.

۳. چالش‌های اصلی با تکیه بر طرح ستیران

۳.۱ سرعت شهرنشینی و توزیع نامناسب جمعیت

طرح ستیران به ضرورت توزیع بهتر جمعیت و فعالیت‌ها در سرزمین ایران اشاره داشت؛ از جمله کاهش تمرکز در فلات مرکزی و افزایش نقش سواحل. اما در عمل، نه تنها بسیاری از کلان‌شهرها با رشد بی‌رویه مواجه شدند، بلکه صنایع آب‌بر، به جای استقرار در نوار ساحلی، به مرکز بی‌آب ایران منتقل شده، سکونتگاه‌های حاشیه‌ای شکل گرفت و حاصل این شد که زیرساخت‌ها توان پاسخگویی نداشتند. در نتیجه، تمرکز شهری در بعضی نقاط ادامه یافت. این وضعیت، برخلاف هدف تمرکززدایی طرح ستیران بوده است. به‌عنوان مثال؛ جابه‌جایی جمعیت به سواحل کشور که پیش‌بینی شده بود، در سطح مورد انتظار محقق نشده است. بنابراین؛ یکی از چالش‌ها، ناهماهنگی بین اسکان جمعیت، فعالیت و توان زیرساختی شهرهاست.

۳.۲ گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی و کمبود مسکن مناسب

در کشور ایران، شهرسازی برای پاسخگویی به رشد جمعیت شهری کافی نبوده است و سکونتگاه‌های غیررسمی در حومه شهرها شکل گرفته‌اند. با این‌که طرح ستیران زمینه برنامه‌ریزی فضایی را فراهم کرده بود، اما در اجرا خلأهایی دیده شده است. برای نمونه، ضعف در تأمین مسکن افراد کم درآمد و کاهش قدرت خرید خانوارها، باعث شده تا بسیاری از خانوارها در مناطق فرودست مستقر شوند. همچنین؛ در مطالعه‌ای آمده است که فقدان اجرای کامل طرح آمایش، باعث انتخاب مسکن نامتناسب شده است. بنابراین؛ چالش دوم، ناکافی‌بودن مسکن مناسب و کنترل توسعه نامنظم شهری به‌شمار می‌آید.

۳.۳ زیرساخت‌ها، منابع طبیعی و محیط‌زیست

طرح ستیران مزیت آب و موقعیت ساحل را به‌عنوان اولویت دیده بود. مثلاً؛ توجه به کمبود منابع آب در فلات مرکزی و تأکید بر استقرار صنایع در سواحل. عدم رعایت این موضوع و بی‌توجهی به آن، ایران را با بحران آب، خشک‌سالی، آلودگی محیط‌زیست، جزیره گرمایی شهری، حمل‌ونقل ناکارآمد و چندین ناترازی خودخواسته دیگر مواجه ساخت. برای مثال؛ برخی صنایع آب‌بر در مناطق خشک مستقر شده‌اند که مغایر با توصیه‌های فضایی طرح ستیران است. لذا؛ چالش سوم، عدم انطباق استقرار زیرساخت‌ها و صنایع با تحلیل فضایی- منطقه‌ای طرح آمایش قلمداد می‌شود.

۳.۴ نابرابری فضایی، حکمرانی شهری و مشارکت

طرح ستیران زمینه‌ای برای عدالت فضایی، توزیع متوازن خدمات و مشارکت مردمی فراهم می‌دانست (اگرچه تأکید کم‌تری بر مشارکت داشت). اما امروز، در شهرهای ایران ضعف‌های حکمرانی شهری، تمرکز تصمیم‌گیری، ضعف در داده و نظارت و مشارکت کم شهروندان دیده می‌شود. این امر باعث شده است عدالت فضایی محقق نشود و شکاف بین مناطق شهری بیشتر شود. به‌عنوان مثال؛ گزارش‌ها حاکی از آن است که طرح آمایش سرزمین هنوز به‌صورت عملیاتی در سطح ملی اجرا نشده است. بنابراین؛ چالش چهارم، ضعف ساختار حکمرانی شهری، مشارکت و تحقق عدالت فضایی محسوب می‌شود که بیشتر به یک تحریم خودخواسته شبیه است و ربطی به استکبار جهانی ندارد!

۴. پیامدها

چالش‌هایی که با تکیه بر طرح آمایش سرزمین مطرح شد، پیامدهای متعددی برای شهرسازی ایران داشته‌اند که عمده‌ترین آن‌ها در پی آمده‌اند:

• کاهش کیفیت زندگی شهری: عدم ارائه مناسب خدمات شهری، افزایش ترافیک، کمبود فضای عمومی و سبز و مسکن نامناسب.
• افزایش نابرابری و تفکیک فضایی: مناطق شهری برخوردار و کم‌تر برخوردار، با فاصله زیاد در امکانات، زیرساخت و کیفیت زندگی.
• کاهش تاب‌آوری محیطی و زیست‌محیطی: توسعه نامتوازن، بهره‌برداری نامناسب از منابع آب و خاک، افزایش آسیب‌پذیری نسبت به بلایا و تغییر اقلیم.
• هدررفت سرمایه‌های شهری و اقتصادی: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها یا صنایع بدون توجه به تحلیل‌ فضایی- منطقه‌ای و بازدهی پایین‌تر.
• کاهش اعتماد عمومی و مشارکت شهروندان: وقتی برنامه‌ها اجرا نمی‌شوند، یا عدالت اجرا رعایت نمی‌شود، مشارکت به خودی خود پایین می‌آید.

همه این پیامدها نشان می‌دهد؛ اگر طرح آمایش سرزمین ستیران به‌صورت کامل و یکپارچه اجرا می‌شد، می‌توانست وضعیت شهرسازی ایران را بهبود بخشد. اما فاصله بین طراحی و اجرا، که بیشتر شبیه خودزنی و لجاجت است، چالش اساسی ایجاد کرده است.

۵. راهکارهای پیشنهادی

با توجه به آن‌چه بیان شد، راهکارهایی برای ارتقای شهرسازی ایران و بهره‌گیری بهتر از بستر طرح آمایش سرزمین پیشنهاد می‌شود. ولو این‌که مسیر پیش رو، بسیار دشوارتر و بعضاً غیرقابل بازگشت می‌نمایاند.

1. بازبینی و به‌روزرسانی سند آمایش سرزمین: بازخوانی طرح ستیران با داده‌های جدید، شرایط اقلیمی، جمعیتی و فناوری امروز؛ تبدیل آن به سند راهبردی شهری- منطقه‌ای.
2. تقویت برنامه‌ریزی مشارکتی محلی: ایجاد فرآیندهای مشارکت شهروندی، همکاری شوراها و نهادهای محلی برای اجرای محلی سیاست‌های آمایش.
3. توزیع فضایی متوازن‌تر جمعیت و فعالیت‌ها: ایجاد قطب‌های رشد در مناطق کم‌تحرّک، تمرکززدایی از کلان‌شهرها، ارتقای شهرهای میانی. این دقیقاً همان هدفی است که طرح ستیران داشت.
4. انتخاب مکان استقرار صنایع/ زیرساخت با تحلیل ظرفیت سرزمینی: توجه به منابع آب، انرژی، دسترسی حمل‌ونقل، ظرفیت محیطی در انتخاب محل استقرار صنایع و زیرساخت‌ها؛ اجتناب از استقرار صنایع آب‌بر در مناطق خشک و انتقال صنایع تأسیس شده و یا جمع‌آوری آن‌ها (اگر انتقال صرفه اقتصادی و توجیهی ندارد).
5. تقویت حکمرانی شهری مبتنی بر داده و شفافیت: سامانه‌های پایش، گزارش‌دهی، استفاده از GIS و فناوری هوشمند برای مدیریت فضایی، شاخص عدالت فضایی، نظارت بر اجرا.
6. تقویت عدالت فضایی و خدمات عمومی: اطمینان از این‌که مناطق کم‌برخوردار به خدمات، زیرساخت، فضای سبز و حمل‌ونقل دسترسی داشته باشند. توزیع مناسب خدمات در سطح منطقه و شهر.
7. آموزش و پژوهش تخصصی در طرح آمایش و شهرسازی ایران: تقویت دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و بخش‌های حرفه‌ای شهرسازی برای تولید دانش، متناسب با شرایط ایران بر پایه آن طرح تاریخی.

۶. نتیجه‌گیری

طرح آمایش سرزمین که به‌وسیله شرکت ستیران در دهه ۱۳۵۰ تهیه شد، یکی از معدود اسناد راهبردی فضایی در ایران بود که نگاه بلندمدت، منطقه‌ای و سرزمینی داشت. با این وجود، در حوزه شهرسازی ایران، چالش‌هایی همچنان پابرجا هستند که تا حد زیادی به فاصله بین سیاست‌ها و اجرا، ضعف در توزیع فضایی، زیربنایی و حکمرانی باز می‌گردد. در مسیر آینده، اگر نهادها، مدیران، متخصصان شهرسازی و جامعه شهری بتوانند آن سند را به‌عنوان نقطه اتکا بازخوانی کنند و با داده‌های امروز ترکیب نمایند، فرصت مناسبی برای تحقق شهرسازی پایدار، عادلانه و تاب‌آور ایجاد خواهد شد. روز جهانی شهرسازی، یادآور این امر است که شهرسازی صرفاً ساخت فضا نیست. بلکه توزیع عادلانه فرصت‌ها، منابع، خدمات و زیست‌بوم‌هاست که نیازمند اندیشه‌ای سرزمینی و یکپارچه است.

چه چشم پاسخ است ازین دریچه‌های بسته‌ات              برو که هیچ‌کس ندا به گوش کر نمی‌زند!

***************************

منابع (گزیده):

• «ستیران یا برگی از تاریخ‌ توسعه متوازن ایران» eghtesaddan.ir.
• «آمایش سرزمین در ایران (تاریخچه، مفهوم و اهداف)»، هامون ایران. hamooniran.ir
• «فقدان طرح آمایش سرزمین و تأثیر آن بر توسعه آب‌محور کشور»، تسنیم. Tasnim News
• «کلان‌شهرهای غیرقابل زندگی؟ – طرح آمایش سرزمین در دهه ۵۰»، www.sharghdaily.com
• «آمایش سرزمینی و تدوین برنامه هفتم توسعه کشور»، تسنیم. Tasnim News