قسمت یکم؛

البته اگر نگاه منصفانه و کارشناسانه به موضوع حوادث ریلی داشته باشیم، مشاهده می‌­کنیم که این فجایع مختص ایران نیست و در سایر کشورها نیز مرسوم است. اما مقایسه آماری سوانح ریلی در ایران، بسیار بالاتر از معدل جهانی و حتی منطقه­‌ای است.

برای هر حادثه ریلی، نقش چهار عامل انسان، وسيله نقليه (قطار)، جاده (ریل) و شرايط محيطي را مؤثر می­‌دانند که در اغلب حوادث برون‌­مرزی، یک یا دو عامل نقش تعیین کننده را دارند، حال آن­که مع‌­الاسف در کشور ما معمولاً هر چهار عامل در حال نقش­ آفرینی هستند!

مطابق گزارش­های موثق ریلی، متأسفانه سوانح ایران در سال ۲۰۱۴ بیش از چهار برابر متوسط جهانی و ۲۹ برابر روسیه اعلام شده است. به گزارش تین ­نیوز، جامعه آماری از ۲۶ کشور که غالباً از اروپای غربی و برخی کشورهای شرقی، روسیه، ترکیه و ایران هستند، گرفته شده است. همچنین؛ در گزارش­ها حادثه مهم چنین تعریف شده است؛

«حادثه­‌ای که حداقل یک وسیله ریلی در حرکت باشد و در آن یک نفر فوت کرده، یا صدمات سنگین جانی دیده باشد، یا صدمه اساسی به ناوگان، خط، تأسیسات و محیط زیست وارد شده باشد و یا قطع آمدوشد برای ۶ ساعت یا بیشتر رخ داده باشد».

به­ رغم این­که موضوع و محور مقاله، حوادث ریلی ایران است، اما در مقام مقایسه و استفاده کارشناسی، برخی از مهم ­ترین حوادث ریلی جهان نیز به ترتیب زیر آمده است؛

1. مرگ بارترین فاجعه ریلی جهان در ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ در سریلانکا رخ داد. زمانی که امواج سونامی به قطار ملکه­ دریا برخورد کرد و بیش از ۱٫۷۰۰ نفر را کشت. این قطار به ­وسیله دو موج غرق و نابود شد و باعث مرگ مسافرانی شد که در هشت واگن سوار قطار بودند. به نوشته نشنال نیوز، این بدترین حادثه ریلی جهان به­ شمار می‌­رود.
2. حادثه در خط ریلی «سنت ­میشل ­دومورین» فرانسه در سال ۱۹۱۷، جان بیش از ۹۰۰ نفر را گرفت و هنوز بعد از گذشت بیش از ۱۰۰ سال، بزرگترین فاجعه ریلی در تاریخ فرانسه است. در دسامبر ۱۹۱۷، این قطار نظامی که ۹۰۰ سرباز را از تورین ایتالیا به خانه‌هایشان می‌برد، به ­دلیل خرابی ترمز و هنگام پایین آمدن از یک شیب، از ریل خارج و از پل به پایین رفت. این قطار که چوبی بود، بلافاصله آتش گرفت و همه مسافران آن جان باختند.
3. سومین فاجعه ریلی قطار هم در سال ۱۹۱۷ و در خلال جنگ جهانی اول رخ داد تا ثابت شود این سال، سال خوبی برای قطارها نبود. ظاهراً نقص ترمز منجر به خارج شدن قطار از ریل شد. این قطار در ۲۶ واگن خود، حدود ۱ هزار نفر مسافر را جابه‌جا می‌کرد که اغلب ایشان سربازان زخمی و پناهجویانی بودند که پس از پیشرفت آلمان از لاسی به بارلاد فرار می‌کردند. حادثه در ایستگاه سیوریا در رومانی اتفاق افتاد و منجر به کشته شدن ۷۵۰ نفر شد.
4. فاجعه قطار بیهار در هند در ژوئن سال ۱۹۸۱ را با ۷۵۰ کشته، می­‌توان چهارمین حادثه ریلی جهان به حساب آورد. یک قطار مسافربری هندی که از روی پل رودخانه باگماتی شهر مانسی عبور می‌کرد، از ریل خارج شد و در رودخانه سقوط کرد. این قطار هنگام حادثه تقریباً ۱ هزار مسافر را در ۹ واگن حمل می­‌کرد.
5. در ژوئن ۲۰۲۳، بر اثر برخورد دو قطار مسافربری سریع‌­السیر و یک قطار باری در شرق ایالت اودیشا، در مجموع ۲۸۸ نفر کشته و ۱٫۱۷۵ نفر دیگر مجروح شدند. اهمیت آخرین مورد مذکور در این آمار، نه از بعد تعداد تلفات انسانی، بلکه به دلیل تازگی حادثه مهم است تا به ما گوشزد کند که به ­رغم رشد تکنولوژی، پرونده حوادث ریلی در دنیا همچنان باز است.

ایران … ایران … ایران:

خطوط راه آهن در ایران طی دو دهه اخیر صحنه حوادث بزرگ و کوچک فراوانی بوده که برخی از آن­ها بسیار تلخ و دردناک بوده اند. کارشناسان حمل و نقل معتقدند هیچ سانحه‌ای ناگهان روی ریل نمی‌آید. تصادف‌ها و حوادثی که در حوزه ریلی روی می‌دهد، همیشه مقدمات و عللی دارند که باید به ­وسیله کمیسیون‌های تخصصی با حضور کارشناسان مستقل و خبره مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند. چرا که بررسی اصولی و کارشناسی سوانح و ریشه­ یابی علل آن­ها، ایمنی را برای صنعت حمل و نقل ریلی به ارمغان آورده و راه را بر تکرار سوانح می‌بندد.

محمود حشمتی، رئیس اسبق کمیسیون عالی سوانح و هیات تدوین مقررات عمومی سیر و حرکت راه ­آهن، انضباط، دیسیپلین و آموزش نیروی انسانی را مهم‌ترین عامل جلوگیری از حوادث می‌داند و معتقد است مدیران و نیروهایی که در حوزه پیش‌بینی و جلوگیری از خسارت و پیامدهای منفی سوانح کار می‌کنند، یک شبه ساخته نمی‌شوند. این مدیران و سرمایه‌های انسانی باید از جنس راه­ آهن باشند و سال­ها تحت آموزش‌های تخصصی و نظارت نیروهای ماهر و پیشکسوت کار کنند و تجربه بیندوزند تا قدرت تشخیص خطر را داشته باشند و از سوانح جلوگیری کنند. این، رویکردی است که پیشکسوتان و کارشناسان به آن معتقدند. اما متاسفانه در حال حاضر در شرکت راه‌آهن نشان چندانی از توجه به این رویکرد دیده نمی‌شود و افزایش سوانح ریلی نیز این مدعا را تایید می‌کند. بر اساس بدعتی جدید، آمار رسمی از تعداد سوانح ریلی به وسیله راه آهن منتشر نمی‌شود. به­ نظر می­‌رسد؛ این حق اذهان پرسشگر عمومی و جامعه متخصصین است که بدانند علت این حوادث متوالی و مکرر چیست؟ آیا تاکنون دلیل وقوع این حوادث به اطلاع افکار عمومی رسیده و تدابیر لازم برای جلوگیری از وقوع این دست حوادث اندیشیده شده است؟ علائم و مستندات پیشگیری کدامند؟

این در حالی است که از یک سوی؛ طبق مواد (۲، ۵، ۷، ۱۰، ۱۱، ۱۲ و ۲۲) قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات و به ­منظور بررسی و ارزیابی عملکرد متولیان صنعت ریلی کشور، انتشار این سوانح، هر چند جزئی و دلایل وقوع آن­ها ضروری است.

و از دیگر سوی؛ در یکصدوبیست ­وهشتمین نشست کمیسیون ایمنی راه­های کشور در ششم اردیبهشت، معاون حمل ­ونقل وزیر راه و شهرسازی، از افتتاح سامانه جامع ثبت سوانح حمل­ ونقل- با تجمیع همه اطلاعات مربوط به تصادفات- به تفکیک استان­ها و علل وقوع، با تأکید بر لزوم دسترسی همه اعضای کمیسیون ایمنی راه­ها به اطلاعات سامانه، تا پایان خرداد ماه سال جاری خبر داد. اما تاکنون خبری مبنی بر تکمیل این سامانه منتشر نشده است.

در قسمت یکم، به میزانی که از طریق منابع غیر رسمی اطلاعاتی گردآوری شده است و بر اساس اولویت تاریخی به ذکر فهرستی از مهم­ترین سوانح و حوادث ریلی در کشور می­‌پردازیم؛

• بزرگترین سانحه ریلی ایران؛ انفجار مهیب در ایستگاه خیام

۲۹ بهمن ماه سال ۱۳۸۲ در ساعات سحرگاهی، تعدادی واگن باری شامل؛ ۶ واگن بنزین، ۱۰ واگن پنبه، ۱۷ واگن گوگرد و ۷ واگن کود نیترات آمونیوم به حرکت درآمدند و به اصطلاح فرار کردند. این واگن­ها به دلیل شیب منطقه، پس از خروج از خط فرعی و قرار گرفتن در مسیر اصلی، ۲۰ کیلومتر را از ایستگاه ابومسلم تا ایستگاه خیام طی کردند. واگن‌های فراری بعد از رسیدن به ایستگاه خیام به دلیل مسدود بودن خط مستقیم از خط فوق به مسیر انحرافی رفته و بعد از رها شدن ۴ واگن خالی پیشتاز، مابقی واگن‌ها با شدت تمام از خط خارج و با یکدیگر تصادف کرده و آتش می‌گیرند. آتش‌نشان‌ها محل حادثه حاضر و مبادرت به اطفاء حریق کرده و پس از چندی خبر پایان آتش‌سوزی را اعلام می‌کنند. آتش‌سوزی به‌ظاهر مهار شد، اما با نفوذ آب به داخل مواد، فعل و انفعالات شیمیایی در حال انجام بود تا زمینه‌ساز یک انفجار عظیم شود. مسؤولان ریلی و ماموران آتش نشانی حاضر در صحنه عملیات را پایان‌یافته تلقی کردند و تدابیر امنیتی ایجاد شده در صحنه برداشته شد. اما ناگهان انفجار مهیبی همه را غافلگیر کرد. قدرت انفجار معادل انفجار ۱۸۰ تن TNT برآورد شد. شدت این انفجار به حدی بود که موج انفجار حاصله تا شعاع بیست کیلومتری خسارت­های سنگین مالی و جانی ایجاد کرد. در سانحه ریلی غم انگیز ایستگاه خیام، ۳۵۲ نفر کشته و ۴۶۹ نفر زخمی شدند. این حادثه بزرگ‌ترین سانحه ریلی کشور به شمار می‌رود.

• خروج مرگبار واگن مسافری از ریل

خروج واگن از ریل به دلیل مشکلات خطوط و فرسودگی ناوگان در کشور ما به تعداد فراوان رخ می‌­دهد. اما خوشبختانه این سوانح کم­تر منجر به تلفات می‌شوند. متاسفانه این عبارت در مورد سانحه قطار مسیر زاهدان به تهران که در تاریخ ۱۹ آبان ۱۳۹۱ رخ داد، صدق نمی‌کند. در این سانحه قطار مسافربری که از زاهدان با ۳۲۴ مسافر عازم تهران بود، حدود ظهر در محل ورودی ایستگاه نظرآباد یزد، لکوموتیو و دو واگن مسافری این قطار از ریل خارج شدند. چهار نفر از هم‌وطنان در پی این حادثه جان خود را از دست دادند و ۲۶ نفر دیگر نیز مصدوم شدند.

• سانحه در هفت خوان؛ تصادف قطار متحرک با قطار متوقف

سانحه ایستگاه هفت خوان با ۴۷ کشته و ۱۰۳ مصدوم یکی دیگر از سوانح مرگبار ریلی کشور به شمار می رود. ساعت از ۷ صبح روز جمعه ۵ آذر ۱۳۹۵ گذشته بود که قطار سمنان به مشهد در ایستگاه هفت خوان با سرعت و از پشت به قطار تبریز به مشهد که در همان ریل متوقف بود، برخورد کرد. در پی برخورد دو قطار، چهار واگن از ریل خارج و پنج واگن نیز دچار حریق شدند. در این حادثه ۴۷ نفر کشته و ۱۰۳ نفر مصدوم شدند. این سانحه از این جهت که اجساد برخی کشته‌های آن به دلیل شدت تصادف تا مدت­ها قابل شناسایی نبودند، در نوع خود بسیار دردناک و شوکه کننده بود.

• معمای حضور بیل مکانیکی روی خط آهن

وجود یک خودروی راه­سازی عظیم‌الجثه مثل بیل مکانیکی روی خط آهن، تصادفی را ایجاد کرد که هنوز در مورد آن حرف و حدیث‌هایی وجود دارد. این سانحه برای قطار مشهد به یزد در صبح روز ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ در نزدیکی ایستگاه مزینو در ۵۰ کیلومتری طبس رخ داد. حضور بیل مکانیکی در آن نقطه توجیهی نداشت و مراجع رسمی علت این حادثه را خطای انسانی راننده قطار اعلام کردند. این در حالی بود که کارشناسان در مورد عوامل دیگر موثر بر این سانحه نقطه نظرات دیگری هم مطرح می‌کردند. متاسفانه در اثر برخورد قطار مورد اشاره با بیل مکانیکی، ۱۴ نفر کشته و ۸۶ نفر مصدوم شدند.

• سانحه قطار فراری ایستگاه انشعاب بندرعباس

صبح روز دوشنبه ۱۲ تیرماه، ساعت ۴ صبح را نشان می‌داد که یک قطار باری بخش خصوصی حامل گندله سنگ آهن از ایستگاه انشعاب در بندرعباس به طرف محل تخلیه بار حرکت کرد. لکوموتیوران این قطار در ۵ کیلومتر پایانی که قطار در سراشیبی سرعت می‌گیرد، متوجه می‌شود هیولای آهنی که سکانش در دست اوست، اصطلاحا فرار کرده و ترمز ندارد. تلاش او و دو همکار دیگرش برای متوقف کردن قطار افسارگسیخته به جایی نمی‌رسد. آن دو نفر در آخرین لحظات از قطار بیرون می‌پرند. اما لکوموتیوران- احتمالا به این امید که در آخرین لحظه این غول مرگبار را کنترل کند- در  لکوموتیو می‌ماند. کم­تر از یک دقیقه بعد،  قطار فراری با سرعت حدود ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت با شدت به موانع برخورد می‌کند و لکوموتیوران جان خود را از دست می‌دهد.

در قسمت دوم، فهرستی از سوانح ریلی، بعلاوه جمع ­بندی این بخش ارائه خواهد شد.

منابع:

1. تین نیوز (شماره­های متعدد)
2. خبرگزاری ایلنا. ۲۶ دی ۱۴۰۱٫ کد خبر : ۵۵۳۱۲
3. سلامت نیوز
4. تجارت‌نیوز
5. رویداد۲۴
6. https://confref.ir/
7. بازتاب. ۱۳ خرداد ۱۴۰۲. کد خبر :۹۹۸۹۵۰
8. نامه نیوز
9. پایگاه خبری- تحلیلی انتخاب
10. ایسکانیوز. ۷ آذر ۱۳۹۵
11. خبرآنلاین. تاریخ انتشار : ۰۹ آذر ۱۳۹۵. کد خبر : ۱۳۵۳۳۳
12. بشارت یزد. ۲۱ خرداد ۱۴۰۱
13. روزنامه­ی آسیا. ۱۷/۰۴/۱۴۰۲٫ کد خبر: ۲۵۸۴۵۲